jueves, 14 de mayo de 2015

Lovainako Unibertsitatea (2/2)

APRENDE AEZKERA CON EL MEJICANO, Extractos del libro Memorias de un Jabalí. 

Primera parte aquí, Lovainako Unibertsitatea (1/2)

***


Izotzilean eta martxoan asten gine ia martxagaria ereiten. Larrazkenean ereiten ze gari gisa bat ta gero, martxoan, baze bertze gari ttikiagoa "martxagaria" deitzen zena. Oloa, garagarra ta lusagarrak ereiten zire gor ere, aprilan edo ola. 


En Febrero y Marzo ya empezábamos a sembrar el martxagaria. En otoño se sembraban un tipo de trigo y luego, en marzo, había otro trigo más pequeño que se llamaba "martxagaria". La avena, la cebada y las patatas se sembraban también entonces, por abril o así.

***

Itzotzilean ere erditzen zire ardiak ta lan anitz baze, zengatik bear zire kuidatu pixkat. Maiatzean azuriak ekentzen gindazkio eta egunoro goizes ta artsaldes sausten ginduze pentzietik etxera, Xantioreino, ieitzetik uzten zireleik. Maiatza guzia pastu nue bordan. 

En Febrero también parían las ovejas y había bastante trabajo, porque había que cuidarlas un poco. En Mayo les quitábamos los corderos y entonces cada día las bajábamos mañana y tarde del campo a casa, hasta Santiago, cuando se dejaban de ordeñar. Estuve todo el mes de Mayo en la borda. 


***


Ardiak Auritzberriko ta Mezkirizko mugara faten zire, Balsetas deitzen zen mendi batera. Gor baze goarda bat, Xoko deitzen zena, ta nik enue axkidantza anitz garekin. Egun bates, ni mendira eiltzenean, gordik zeile, ardien bila, Auritzberrikoan zeudelakos. Urbildu zeleik ardiak lotsatu zire ta enegana etorri zire. Ni makila nota nako ta io zako gorputzean nonbait. 


Las ovejas iban a la muga entre Espinal y Mezkiritz, a un monte que se llamaba Balsetas. Allí había un guarda, llamado Xoko, y yo no tenía demasiada amistad con él. Un día, llegando yo al monte, andaba él por allí, en busca de las ovejas, porque estaban en lo de Espinal. Cuando se acercó las ovejas se asustaron y vinieron hacia mi. Yo le tiré el bastón y le di no sé en que parte del cuerpo. 


***


Urbilen goizean, ardien bila fan nintzeleik, Xokok Auritzberrira emanak zitue. Or baze korle bat mendian bilatutako aziendak idukitzeko. Gandik atratzeko diru batzuk pagua ein bear zire. Auritzberrin baze maixu bat, Marceloein anaia zena, eta beregana fan nintze diru eske. Sosa nueleik Xokoeingana fan nintze, pagatzeko. Garek dirua eskuan nai zue ta, urbildu nintzeleik, goin atzaparraldi andia emantzade, edatuik utzizadela errolbidean konozimendu gabe. 


A la mañana siguiente, cuando fui a buscar las ovejas, Xoko se las había llevado a Espinal. Allí había un corral para recoger el ganado encontrado en el monte. Para sacarlo de allí había que pagar. En Espinal había un maestro que era hermano de Marcelo, y fui donde él a que me diera el dinero. Con el dinero en la mano fui donde estaba Xoko, para pagarle, él quería el dinero en la mano y cuando me acerqué, me dio un golpe tan grande que me dejó tirado en la carretera, sin conocimiento. 

***



Bigarren Munduko Gerlain denbora ze. Europa osoan ta Iparralden ere. 1944 urtea ze. Primada ortan, garagartzaroein egun oso argi bates, abionek Frantziako aldean botatzen zuzten bonben asantsa Mendixuritik aitzen ze. Adameko Felipe ta biok elkarregik gindaude. Batetik bertzera, abione bar agertu ze zeruan, Iparraldetik. Eskinka pastu ze Mendixuri ta Balsetastik, Bentarrein bordaldera, ta Esnotzko mendian lurrera erori ze, Zerrategi lekua deitzen den tokian.

Era el tiempo de la Segunda Guerra Mundial, en toda Europa y también en Iparralde. Era l año 1944. Aquella primavera, un día muy claro de junio, el ruido de las bombas que tiraban los aviones en la parte de Francia se escuchaba desde Mendixuri. Felipe de Adame y yo estábamos juntos. De repente, apareció un avión en el cielo, desde Iparralde. Pasó inclinado por Mendixuri y Balsetas, hacia la borda de Bentarra, y cayó a tierra en el monte de Esnotz, en el sitio que llaman Zerrategi.


***

Erori beino len bedratzi gizon aizeoialas salto ein zute abionetik. Lemixkoari ez zitzeo aizeoiala ederki ta xuxen beiti erori ze bago batera. Azpi bat autsi zue. Bertzeak ongi erori zire, altzinago. Bedratzogarren gizona erori zeleik, abionea muturres sartu ze lurrera. 

Erori zeleik oino bonba batzuk zitue barnean ta mendi gartan denak leertu zire, asantsa geitz batekin. Gu urrun gindaude ta ez gindue non erori zen ikusi, baia bonbek bago batzuk autsi zuztela erran zute. 


Abioi ura "Powerful Katrinka" deitzen ze. 




Antes de caer nueve hombres habían saltado en paracaídas del avión. Al primero no se le abrió el paracaídas y cayó en picado sobre un haya. Se rompió una pierna. Los otros cayeron bien, más lejos. Cuando cayó el noveno hombre, el avión se estrelló. 

Cuando cayó todavía llevaba algunas bombas en su interior y en aquel monte exploraton todas, con un ruido muy grande. Nosotros estábamos lejos y no vimos dónde cayó, pero dijeron que las bombas habían reventado algunas hayas.

Aquél avión se llamaba "Powerful Katrinka

***



Gero zortziak elkartu zire ta lemixkoein bila fan zire sendatzeko. Bentarrein bordaldean ikus ginduze Felipe ta biok. Amerikarrak zire. Lemixko aldian etzakite non ziren, baia, xakin zuteleik Espainan zirela, pausatu zire ta denak besarkatu zire elkarrekin, ta gurekin ere. Beldur geitza zute ustes Frantzian zirelakoz. 

Eguerdian denak fantzire ta nioiz ez gindue gaes geago xakin. 



Luego se reunieron los ocho y fueron en busca del primero para curarle. Felipe y yo los vimos en la borda de Bentarrein. Eran americanos. Al principio no sabían dónde estaban, pero, cuando supieron que estaban en España se tranquilizaron y se abrazaron entre ellos, y también con nosotros. Tenían mucho miedo porque pensaban que estaban en Francia.

A mediodía se marcharon todos y nunca volvimos a saber nada más de ellos.

***

Amabi urtekin Mezkiriztik fan nintze, urte gartako garilein emeretzian. Itzuli nintze Bideondokora zengatik ene ama eri xarri ze eta Garraldan gizon bar beartze belarrak eiteko. 

Etxera itzultzen nintzen egunean, ederki oroitzen niz, goizeko bortzean xeiki nintze. Argiastean berregun ardiak bildu ta Berreguko bordara eman nitue. Ogei litro esne jeitzi nitue ta Mezkirizera amarretako itzuli nintze. 



Me marché de Mezkiritz con doce años, el diecinueve de julio de aquel año. Volví a casa Bideondo porque mi madre estaba enferma y hacía falta un hombre para hacer las hierbas en Garralda.

El día que volvía a casa, lo recuerdo bien, me levanté a las cinco de la mañana. Al amanecer reuní las doscientas ovejas y las llevé a la borda de Berregu. Ordeñé veinte litros de leche y volví a Mezkiritz a almorzar.

***

Bazkalondoan iru karro belar etxera eman ginduze, Primiziako alorretik. Bigarrena eman gindueleik, Marcelok errantzade:

-Goazen, goazen bertze karro baten bila.


Ni banue prestatuik ene zuresko Maleta ta Montañesa otobusean Garraldara fan bear nue. Alorrera itzuli gine ta, irugarren karroein bila gindazeleik, Montañesa Mezkiriztik pastu ze. Ia enue artzen al.


Nik pentsatu nue:


-Gaur ene barrabilek Bidondokora loitera fan bear dute. 



Después de comer llevamos a casa tres carros de hierba, desde el campo de Primizia. Cuando habíamos traído el segundo, Marcelo me dijo:

-Vamos, vamos a por otro carro.

Yo tenía preparada mi maleta de madera y tenía que ir a Garralda en el autobús de la Montañesa. Volvimos al campo y, cuando íbamos a por el tercer carro, pasó la Montañesa por Mezkiritz. Ya no podía cogerla.

Pensé:

-Hoy mis cojones tienen que ir a dormir a casa Bidondo.




***

Irugarren karroa eman etxerat ta, larreinekon parete batetik, salto ein nue, artu maleta ta ortik igesi fan nintze. Eun metrotara aitu nitue nausiein oiuak:


-Alberto, zato, zato, biar feintzira zure etxera!


Enue kasurik ein ta fan nintze gandik.


Mendis-mendi Aurizberrira eildu nintze ta gordik Lapitzera, Garraldein ondoan, Ene andreak, Rosinak, zazpi urte zitue orduan ta alorrean zego, bere etzekoekin belarra eiten. Oino oroitzen da zuresko maleta arekin eldu nintzeleik.



Llevábamos el tercer carro a casa y desde una pared de la era salté, cogí la maleta y salí huyendo de allí. A cien metros oía los gritos del amo:

-¡Alberto, ven, ven, mañana irás a casa!

No hice caso y me marchñe de allí. 

Por los montes llegué a Espinal y de allí a Lapizea, cerca de Garralda. Mi mujer, Rosina, tenía siete años y estaba en el campo, haciendo hierbas con los de casa. Todavía recuerda cuando llegué con aquella maleta de madera. 

***

Beratago, Xantio egunean, Maisterren Ambrosio ta biok Artiezeleiko alorrean gine teiluekin belarra mozten. Ambrosio ene andrein osaba ze. Urte anitz ta gero Amerikan iltze.


Nik eskuak laztuik nitue, eriartetan zolda tzar batekin, eta erratentzade:


-Ori badakizu zer den? Xaaaarna duzu!


Zazpi urte gerlan egon beitze ta bazekie ongi sarna zer zen.


Mezkirizen egon nintze ta galdeintzen zade "nola kan duzu gan?" ta an ta ura.


-Bon, bon -erranako- gan bizi izan niz, edozein gisa.



Después, el día de Santiago, estábamos Ambrosio de Maisterra y yo en el campo de Artiezelei cortando hierba con la guadaña. Ambrosio era el tío de mi mujer. Muchos años después murió en América. 

Yo tenía las manos ásperas, con una costra vieja entre los dedos y me decía:

-¿Sabes qué es eso? ¡Tienes saaaaarna!

Había pasado siete años en la guerra y sabía bien qué era la sarna.

Yo había estado en Mezkiritz y él me preguntaba "¿Qué tal has comido?" y esto y lo otro.

-Bueno, bueno -le dije- allí he vivido, de cualquier manera.

***

Ilabete baten buruan itzuli ze Garraldara Marcelo nausia, Bidondokora. Nai zue ni berris bere etxera itzultzea. Ordainas, bere goinata etorriko ze Bidondokora, etxeko lanak eiteko ta ene amari launtzeko. Aren soldata etzakit zein zen, baia enearekin trato ein zute, nai duzu au, nai duzu ola... ta azkenean amairu duro ilabatean, iruogei ta bortz peztarekin gelditu zire. Baia nik erranae:


-Ni eniz sekula itzuliko Merkirizera! Nioiz!


Ta Marcelo tratoein gabe fantze bere errira.


Gauza anitz ikasi nitue Mezkiritzen egon nintzen urtean. Orrengatik denbora ura ta leku ura betidanik "Lovainako Unibertsitatea" deitzen dakot. 




Al cabo de un mes volvió a Garralda el amo Marcelo, a casa Bidondo. Quería que yo volviera a su casa de nuevo. A cambio, su cuñada vendría a casa Bidondo, a hacer las cosas de la casa y ayudar a mi madre. No sé cuál era su sueldo, pero con el mío hicieron trato, quieres esto, quieres lo otro... y al final quedaron en trece duros al mes, sesenta y cinco pesetas. Pero yo les dije:

-¡Yo no volveré a Mezkiritz! ¡Nunca!

Y Marcelo se fue a su pueblo sin hacer el trato.

Aprendí muchas cosas en el año que estuve en Mezkiritz. Por eso a aquel tiempo y a aquel lugar le he llamado siempre "La Universidad de Lovaina! 

No hay comentarios:

Publicar un comentario